Następstwem wahań na rynku energii jest to, że wiele przedsiębiorstw energetycznych prowadzących działalność na tym rynku przechodzi w stan likwidacji. Wskazać należy, że proces likwidacyjny spółki jest złożonym zjawiskiem w wyniku, którego po jego przeprowadzeniu i zakończeniu zarówno spółki kapitałowe jak i osobowe tracą swój byt prawny.
Likwidacja spółki będzie przebiegać odmiennie w szczególności w zależności od tego czy będziemy mieli do czynienia ze spółka osobową, czy kapitałową. Co do zasady rozwiązanie spółki musi być poprzedzone przeprowadzeniem procesu likwidacji, która jest mocno sformalizowana oraz absorbuje sporo czasu. Proces likwidacji narzuca sztywną procedurę jej przeprowadzenia. W przypadku jednak części spółek osobowych, jak dla przykładu spółki komandytowej, nie będzie konieczności przeprowadzania jej likwidacji.
W pierwszej części artykułu zostaną poruszone zagadnienia związane ze zlikwidowaniem spółki na przykładzie spółki komandytowej jako spółki osobowej oraz spółki z ograniczoną odpowiedzialnością jako spółki kapitałowej. Zagadnienia te dotyczyć będą w głównej mierze podstawowych obowiązków wynikających z procedury rozwiązywania spółki. Wiedza ta jest kluczowa dla kontrahentów likwidowanych spółek, gdyż nie w każdym przypadku po zakończeniu procesu likwidacji będą oni mogli dochodzić jeszcze swoich rodzeń.
Na początek w bardzo krótki sposób przedstawiona zostanie procedura likwidacyjna spółki osobowej. Zaznaczyć należy, że powodów do rozwiązania spółki osobowej jest wiele i mogą to być:
- przyczyny określone przez umowę spółki,
- uchwała wszystkich wspólników, która to podjęta jest jednomyślnie,
- ogłoszenie upadłości,
- śmierć wspólnika lub ogłoszenie jego upadłości,
- wypowiedzenie umowy spółki przez wspólnika lub wierzyciela wspólnika,
- prawomocne orzeczenie sądu.
W artykule zostanie poruszone jednak wyłącznie zagadnienie, w którym to wspólnicy spółki osobowej postanawiają rozwiązać spółkę poprzez podjęcie stosownej uchwały.
Uchwała o rozwiązaniu spółki może zostać podjęta w każdym czasie trwania spółki i co do zasady powinna zostać podjęta przez wspólników jednomyślnie. W czasie trwania likwidacji stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące stosunków wewnętrznych oraz zewnętrznych spółki z zastrzeżeniem pewnych wyjątków. Co do zasady likwidatorem spółki są wszyscy wspólnicy spółki, nie istnieją jednak żadne przeciwwskazania, aby osoba likwidatora została wybrana również z poza grona wspólników. Likwidatorzy mają obowiązek zgłosić otwarcie likwidacji do sądu rejestrowego, wraz z tym wnioskiem powinni wskazać imiona i nazwiska osób pełniących funkcję likwidatorów oraz sposób reprezentowania spółki. Wskazać należy, że głównym obowiązkiem likwidatorów jest zakończenie bieżących interesów spółki. Oznacza to, że likwidatorzy powinni spełnić wszelkie ciążące na spółce zobowiązania, ściągnąć wierzytelności należne spółce oraz upłynnić jej majątek. Oczywiście istnieje możliwość, aby likwidatorzy rozpoczynali nowe interesy jednak z zastrzeżeniem, że mają one prowadzić do zakończenia spraw będących w toku.
Odmiennie niż w przypadku prowadzenia likwidacji spółek kapitałowych, wspólnicy nie muszą wstrzymywać się przez wskazany w ustawie czas od dnia otwarcia likwidacji z podziałem majątku spółki pomiędzy wspólników. Tym samym czas trwania likwidacji spółki osobowej nawet z zastosowaniem procesu likwidacji trwa znacznie krócej niż w przypadku spółek kapitałowych. Likwidatorzy zobowiązani są do sporządzenia bilansu na dzień rozpoczęcia likwidacji jak również na dzień jej zakończenia. Po zakończeniu wszelkich spraw spółki, to jest spłacie wierzytelności oraz upłynnieniu majątku likwidatorzy mają obowiązek złożyć wniosek do sądu rejestrowego o wykreślenie spółki z rejestru. Trzeba jednak podkreślić, że w przypadku spółek osobowych nie ma obowiązku przeprowadzania postępowania likwidacyjnego. Można je bowiem rozwiązać z pominięciem tego postępowania.
Rozwiązanie spółki bez przeprowadzania jej likwidacji przekłada się na znaczną oszczędność czasu jak również pieniędzy, co jak wiadomo w dzisiejszych czasach, ma ogromne znacznie. Inaczej jednak sprawa może przedstawiać się z perspektywy kontrahentów tej spółki, gdyż dowiedzą się o fakcie jej likwidacji w zasadzie równocześnie z jej wykreśleniem z Krajowego Rejestru Sądowego. Trzeba też podkreślić, że Kodeks spółek handlowych nie wskazuje co konkretnie oznacza „inny sposób zakończenia działalności” dlatego też to w zasadzie od wspólników zależy w jaki sposób doprowadzą oni do zakończenia działalności spółki.
Przede wszystkim, trzeba wiedzieć, że odstąpienie od procedury likwidacyjnej spółki osobowej powinno nastąpić poprzez uzgodnienie pomiędzy wspólnikami innego sposobu jej rozwiązania. Postanowienia wspólników w tym przedmiocie nie mogą ograniczać się jedynie do wskazania, iż wspólnicy rezygnują z postępowania likwidacyjnego. Uzgodnienie takie powinno dokładnie wskazywać sposób w jaki spółka zostanie rozwiązana, a porozumienie to nie powinno zmierzać do pokrzywdzenia wierzycieli. Istotnym jest jednak to, że do rozwiązania spółki w ten właśnie sposób jej wspólników musi upoważniać umowa spółki. Jeśli ta nie przewiduje możliwości rozwiązania spółki bez prowadzenia postępowania likwidacyjnego to brak będzie takiej możliwości. Warto też wiedzieć, że w sytuacji, gdy powodem rozwiązania spółki jest wypowiedzenie umowy przez wierzyciela wspólnika lub ogłoszenie upadłości komplementariusza wówczas porozumienie to wymaga odpowiednio zgody tego wierzyciela albo syndyka.
Dla przykładu alternatywnymi sposobami na rozwiązanie spółki są uchwały zawierające: porozumienie wspólników w sprawie podziału majątku spółki, porozumienie co do zasad ponoszenia odpowiedzialności przez wspólników za zobowiązania spółki lub też ustalenie sposobu podziału majątku spółki w naturze poprzez podział jego składników bez konieczności spieniężania tego majątku. Ponadto dopuszczalne jest również rozwiązanie, w którym przedsiębiorstwo lub jego zorganizowana część zostanie zbyta na rzecz osoby trzeciej.
Uchwała wspólników w sprawie rozwiązania spółki bez przeprowadzenie procesu likwidacyjnego powinna mieć formę pisemną, zdarza się jednak niekiedy, że dla ważności czynności prawnej, która będzie elementem porozumienia wspólników dotyczącego sposobu zlikwidowania spółki wymagane jest zachowanie formy szczególnej, na przykład w postaci aktu notarialnego, w przypadku przeniesienia własności nieruchomości należącej do spółki, albo formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi jeśli przedmiotem takiego porozumienia będzie przedsiębiorstwo lub jego zorganizowana część.
Po zrealizowaniu wszelkich czynności określonych w porozumieniu (uchwale) wspólników, które to mają doprowadzić do zakończenia działalności spółki wspólnicy zobowiązani są do wskazania osoby, która to przechowywać będzie wszelkie dokumenty i księgi spółki. Ponadto, muszą oni złożyć wniosek o wykreślenie spółki z rejestru przedsiębiorców do właściwego sądu rejestrowego. Warto jednak podkreślić, że rzeczone czynności mogą „odbyć” się w zasadzie poprzez podjęcie jednej tylko uchwały wspólników. Nic nie stoi na przeszkodzie, jeśli pozwala na to specyfika danej spółki osobowej, żeby jej wspólnicy na jednym posiedzeniu podjęli uchwałę w przedmiocie rozwiązania spółki bez przeprowadzenia likwidacji i jednocześnie podjęli uchwały we wszystkich powyższych kwestiach. Warto tutaj wskazać, że Sąd Rejestrowy co do zasady nie będzie miał w tym przypadku możliwości badać, czy aby takie zakończenie bytu prawnego spółki nie ma na celu pokrzywdzenie jej ewentualnych wierzycieli, jednak o ich sytuacji będzie mowa w dalszej części artykułu.
Odmienienie ma się natomiast sytuacja w przypadku rozwiązania spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. W tym przypadku nie ma żadnej możliwości, aby odstąpić od procedury likwidacji spółki. Tym samym spółka z ograniczoną odpowiedzialnością chcąca zakończyć swoją działalność musi przejść przez cały proces likwidacyjny.
Kodeks spółek handlowych enumeratywnie wymienia zdarzenia, których wystąpienie pozwala na przeprowadzenie likwidacji spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Są to:
- zaistnienie przesłanek określonych w umowie spółki,
- uchwała wspólników o rozwiązaniu spółki albo o przeniesieniu siedziby spółki za granice, uchwała taka musi zostać potwierdzona protokołem sporządzonym przez notariusza,
- w sytuacji kiedy umowa spółki została sporządzona za pomocą wzorca umowy dostępnego w systemie S24 również za pomocą uchwały podjętej za pomocą tego systemu, która zostanie podpisana przez wspólników za pomocą ważnego kwalifikowanego certyfikatu lub profilem zaufanym ePUAP,
- ogłoszenie upadłości spółki,
- innej przyczyny przewidzianej przepisami prawa.
Tak samo jak w przypadku spółek osobowych, poniżej zostaną przedstawione zagadnienia związane jedynie z sytuacją, w której to wspólnicy spółki decydują się na rozwiązanie spółki poprzez podjęcie stosownej uchwały o jej rozwiązaniu.
Wspólnicy decydujący się na przeprowadzenie procesu likwidacji spółki zobowiązani są do podjęcia odpowiedniej uchwały w tym przedmiocie. Powyższa uchwała uruchamia proces likwidacyjny. W przypadku braku innych zastrzeżeń umownych (surowszych) uchwała o rozwiązaniu spółki powinna zostać podjęta większością 2/3 głosów. Nadmienić w tym miejscu trzeba, że przepisy Kodeksu spółek handlowych przewidują od tej zasady pewien wyjątek. W przypadku, kiedy w bilansie odnotowana jest strata przewyższająca sumę kapitałów rezerwowego i zapasowego oraz połowę kapitału zakładowego spółki, to do podjęcia uchwały w przedmiocie rozwiązania spółki wystarczy bezwzględna większość głosów.
Kolejnym wymogiem stawianym przed wspólnikami jest wymóg, aby przedmiotowa uchwała została sporządzona w formie aktu notarialnego. Wymóg ten odpada jedynie wówczas, kiedy umowa spółki została zawarta za pomocą systemu teleinformatycznego S24. Wtedy uchwała ta może zostać podjęta także poprzez system S24.
Uchwała Zgromadzenia wspólników powinna określić osoby likwidatorów oraz sposób reprezentacji spółki w czasie trwania jej likwidacji. Wynika to z faktu, iż z momentem rozpoczęcia likwidacji dochodzi do wygaśnięcia obecnej reprezentacji spółki, co dotyczy także prokury. Zaznaczyć należy, że co do zasady likwidatorami spółki są członkowie zarządu, jednak nie jest to reguła ściśle wiążąca wspólników. Tym samym odmienne postanowienie może wynikać z umowy spółki jak również z uchwały wspólników. Podkreślić należy, że likwidatorami mogą zostać również osoby z poza grona członków zarządu spółki, czy też jej wspólników.
Co do statusu likwidatorów spółki to wskazać należy, iż nie są traktowani jako organ spółki a jedynie jako jej przedstawiciele. Pomimo powyższego pamiętać trzeba, że odpowiadają oni na takiej samej zasadzie co członkowie zarządu za powstałe zobowiązania spółki w czasie kiedy pełnili oni funkcję likwidatora. Likwidatorzy spółki uprawnieni są do prowadzenia spraw spółki oraz jej reprezentowania. Do likwidatorów stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące członków zarządu, tym samym zobowiązani są oni do stosowania się do uchwał podjętych przez wspólników spółki. Z powyższego wynika więc, że likwidatorzy tak samo jak członkowie zarządu mogą zostać odwołani przez zgromadzenie wspólników.
W tym miejscu wskazać należy, że na dzień otwarcia likwidacji, likwidatorzy zobowiązani są do sporządzenia sprawozdania finansowego spółki. Sprawozdanie to jest całkowicie niezależne od rocznego sprawozdania finansowego.
Likwidatorzy zobowiązani są złożyć wniosek do sądu rejestrowego, do którego musi zostać załączony protokół zawierający uchwałę Zgromadzenia wspólników sporządzony w formie aktu notarialnego oraz uiścić opłatę sądową za wpis otwarcia likwidacji w KRS. Wniosek ten powinien zawierać imiona i nazwiska osób pełniących funkcję likwidatorów jak również adresy i sposób reprezentowania spółki. Do powyższego wniosku likwidatorzy powinni załączyć również oświadczenie, w którym wyrażą zgodę na pełnienie funkcji likwidatora.
Kolejnym obowiązkiem likwidatora jest ogłoszenie informacji o otwarciu likwidacji oraz wezwanie wierzycieli do zgłaszania swoich wierzytelności w terminie trzech miesięcy od dnia ogłoszenia. Powyższego ogłoszenie publikowane jest w Monitorze Sądowym i Gospodarczym, opłata od niego zależna jest od ilości znaków użytych w ogłoszeniu.
Tak samo jak w przypadku przeprowadzenia likwidacji spółki osobowej również i w przypadku likwidacji spółki z ograniczoną odpowiedzialnością nadrzędnym zadaniem likwidatorów jest zakończenie bieżących interesów spółki. Likwidatorzy więc powinni spełnić wszelkie ciążące na spółce zobowiązania, ściągnąć należne jej wierzytelności oraz upłynnić majątek spółki. Również i w tym przypadku likwidatorzy mogą rozpoczynać nowe interesy z tym samym zastrzeżeniem, że mają one prowadzić do zakończenia spraw będących w toku. Upłynnienie majątku spółki może polegać na zbyciu elementów wchodzących w jego skład. Rzeczy ruchome nie podlegają ograniczeniom co do sposobu ich zbycia, odmiennie ma się sprawa w przypadku zbycia nieruchomości. Może ona być sprzedana w drodze publicznej licytacji, a z wolnej ręki wyłącznie za zgodą wspólników wyrażoną w uchwalę i po cenie nie niższej od ustalonej przez wspólników.
Po zakończeniu wszelkich spraw spółki likwidatorzy sporządzają sprawozdanie likwidacyjne oraz sprawozdanie finansowe na dzień zamknięcia likwidacji. Dokumenty te mają za zadanie podsumować czas trwania procesu likwidacji. Wskazane powyżej sprawozdania zatwierdza zgromadzenie wspólników oraz udziela likwidatorom absolutorium za pełnienie owej funkcji. Ponadto, wspólnicy podczas trwania tego zgromadzenia muszą podjąć uchwałę w przedmiocie wyznaczenia podmiotu, który będzie przechowywał dokumentację spółki oraz podziału majątku spółki pomiędzy wspólników z tego, który pozostał po przeprowadzeniu procesu likwidacji.
Na zakończenie procesu likwidacji likwidator obowiązany jest złożyć do Sądu Rejestrowego wskazane powyżej sprawozdania oraz protokoły wraz z wnioskiem o wykreślenie spółki z rejestru KRS. O rozwiązaniu spółki likwidator musi poinformować również właściwy urząd skarbowy przekazując mu odpis sprawozdania likwidacyjnego.
Zaznaczyć należy, że przez cały czas trwania likwidacji, zarówno spółka osobowa jaki kapitałowa podczas posługiwania się swoją firmą musi dodatkowo używać określenia „w likwidacji”.
Jak wynika z powyższej procedury, zasadą jest, że w przypadku likwidacji spółki kapitałowej nie powinno dojść do jej wykreśleniu z Krajowego Rejestru Sądowego tak w czasie trwania jakichkolwiek postępowań dotyczących spółki, jak i przed zakończeniem przez spółkę spłacania jej zobowiązań. Podkreślić trzeba, że zgodnie z przepisami sumy potrzebne do zaspokojenia lub zabezpieczenia znanych spółce wierzycieli, którzy się nie zgłosili lub których wierzytelności nie są wymagalne albo są sporne, należy złożyć do depozytu sądowego.
Niezależnie więc, od tego czy jest to spółka osobowa czy też kapitałowa winna ona przed wykreśleniem jej z rejestru uregulować swoje wszystkie zobowiązania zarówno te bezsporne i istniejące w danym momencie jak również, te które nie są wymagalne w chwili trwania likwidacji, czy też sporne. Mając na uwadze takie założenie można dojść do wniosku, że teoretycznie nie jest możliwym, aby zakończyć proces likwidacji, tym samym byt prawny spółki, bez zaspokojenia wszystkich wierzycieli spółki.
Niekiedy dochodzi jednak do sytuacji, że pomimo istniejących zobowiązań, nawet tych dochodzonych przed sądem, spółka zostaje wykreślona z rejestru. Za prezentowanym poglądem niestety przemawia orzecznictwo Sądu Najwyższego[1].
W sytuacji, gdy wierzytelności te mają być dochodzone od osobowej na przykład od spółki komandytowej sprawa jest nieco prostsza, a to z uwagi na fakt, iż wspólnicy ponoszą subsydiarną odpowiedzialność za wszelkie zobowiązania zaciągnięte przez spółkę. Oznacza to, że wierzyciel spółki dochodząc swoich roszczeń może prowadzić egzekucję również z majątku wspólników w sytuacji, gdy egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna. Nadmienić trzeba, że wierzyciel „od razu” może wytoczyć powództwo przeciwko wspólnikowi spółki, jednakże wyrok taki nie uzyska klauzuli wykonalności dopóki, dopóty faktycznie okaże się, że egzekucja przeciwko spółce będzie bezskuteczna. Nie budzi jednak wątpliwości, że z chwilą wykreślenia spółki osobowej z Krajowego Rejestru Sądowego ta przesłanka zostanie spełniona. Wskazać należy, że kolejną cechą odpowiedzialności wspólników spółek osobowych jest odpowiedzialność solidarna. Wynika z niej, że wierzyciel może dochodzić zapłaty od wszystkich wspólników łącznie, od kilku z nich czy nawet tylko od jednego wspólnika. W przypadku, kiedy jeden bądź kilku z nich spełni świadczenie, to może bądź mogą dochodzić wyrównania od pozostałych. W kontekście spółki komandytowej warto jednak zauważyć, że odpowiedzialność komandytariuszy powinna być tu ograniczona do wysokości sumy komandytowej określonej w umowie z tym jednak zastrzeżeniem, że rozwiązanie spółki winno być oceniane za zdarzenie równoznaczne ze zwrotem wkładu do spółki, który mógłby pokrywać w całości lub w części sumę komandytową, a tym samym ograniczać odpowiedzialność komandytariusza.
Odmienna sytuacja kształtuje się w przypadku spółek kapitałowych. Jeśli w trakcie trwania procesu o zapłatę należności albo też postępowania administracyjnego w wyniku którego może dojść do nałożenia administracyjnej kary pieniężnej spółka, od której dochodzona jest sporna należność, zostanie wykreślona to wówczas takie postępowania powinno zostać umorzone z uwagi na brak następców prawnych tego podmiotu. W takim przypadku wierzyciel może podjąć próby dochodzenia swoich wierzytelności od likwidatorów, a niekiedy także od członków zarządu – w zależności od tego kiedy przedmiotowe zobowiązania powstały. Podstawą do dochodzenia wierzytelności w tym przypadku jest artykuł 299 Kodeksu spółek handlowych.
Trzeba jednak wskazać ważny pogląd wynikający z orzecznictwa. Mianowicie, jeśli w wyniku likwidacji spółki kapitałowej dojdzie do podziału jej majątku między udziałowców albo akcjonariuszy to wierzyciele takiej spółki będą uprawnieni do dochodzenia roszczeń przeciwko osobom, które w wyniku podziału majątku likwidowanej spółki otrzymały ten majątek w całości lub choćby w części[2]. Trzeba też podkreślić, że w tym przypadku nawet jeśli nie doszło do zakończenia sprawy sądowej to wierzytelność w sprawie czy to z art. 299 Kodeksu spółek handlowych, czy też ze skargi pauliańskiej będzie mogła być wykazywana przez wierzyciela.
Kwestią newralgiczną jest natomiast kontynuacja postępowań administracyjnych. Jeśli bowiem obowiązki, których one dotyczą powstają z mocy samego prawa, a orzeczenie jedynie je potwierdza to zasada przedstawiona powyżej, a umożliwiająca dochodzenia roszczeń odpowiednio od zarządu, likwidatorów, wspólników czy akcjonariuszy będzie miała zastosowanie. W przypadku jednak, gdy zobowiązanie takie powstawać będzie dopiero z chwilą wydania decyzji w jego przedmiocie, brak podstaw do dochodzenia takich roszczeń przeciwko innym podmiotom, chyba że ich odpowiedzialność zostanie wprowadzona na podstawie odrębnych przepisów.
W kontekście likwidacji spółki na kanwie przedsiębiorstw energetycznych bardzo istotną kwestią jest także dalszy byt koncesji. Pojawia się bowiem pytanie co dzieje się z pozyskaną przez spółkę koncesją w momencie kiedy zostaje ona zlikwidowana. I tak w przypadku zakończenia procesu likwidacji spółki wszelkie koncesje tracą swój byt tak samo jak spółka. Jednakże może dojść do sytuacji, kiedy wspólnicy, czy akcjonariusze spółki kapitałowej podejmą decyzje, że likwidacja spółki nastąpi w związku z jej podziałem to istnieje możliwość przeniesienia takiej koncesji na jedną ze spółek nowo zawiązanych lub przejmujących. Podobnie może być także w przypadku zbycia przedsiębiorstwa spółki.
Jak z powyższego wynika, nie jest bynajmniej konieczne do zakończenia bytu prawnego spółki spłacenie przez nią wszystkich należności, w tym w szczególności tych spornych. Co więcej, do likwidacji spółki może dojść nawet w trakcie trwających postępowań sadowych, czy też administracyjnych. Trzeba jednak zauważyć, ze w większości przypadków nie będzie to zamykać drogi do dochodzenia tych roszczeń, choć będą także i takie stany faktyczne, w których ewentualną odpowiedzialność będzie można przypisać innym niż spółka podmiotom, inaczej niż na zasadach odszkodowawczych za delikt prawa cywilnego.
[1] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 stycznia 2002 r., I CKN 752/99, Postanowienie Sądu Najwyższego postanowienie z dnia 18 października 2006 roku, II CSK 136/06. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca 2014 r., V CSK 440/13.
[2] Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 11 września 2013 r., III CZP 47/13
Artykuł opracowany przez Kancelarię Kantorowski i Wspólnicy – według stanu prawnego na dzień 20 września 2018 r.